ආගම කියන්නේ මධ්‍යගත දැනුම් පද්ධතියක්. එතන දේශකයා බොහෝ විට පරම සත්‍ය කියා දෙයක් දේශනා කරන්නෙක්. ඒ නිසාම ආගමක් සාර්ථක වෙන්න එහි ආරම්භක දේශකයා අතිශයින් සාධාරණ වූත් විචාරයන් වලට සාර්තකව මුහුණ හැකිවූත් දෙයක් දේශනා කල යුතුයි. එසේ නොකලොත් ඔහුගේ ම අනුප්‍රාප්තිකයෙක් ඔහු ඉක්මවා යන වඩාත් සාධාරණ දෙයක් දේශනා කරන්න ගන්නවා. දෙවියන් කියුවා කියා වහල් සමාජයක චින්තනයෙන් මොසෙස්‌ ලිව්ව ටෝරාව ක්‍රිස්තුන් අතින් බයිබලයක් හැටියට එලියට එන්නේ මෙහෙමයි.
ආගමක දේශකයා මෙහෙම උසස් දෙයක් දේශනා කලාම එයා අනෙකුත් මිනිසුන් අතර පූජනීය වෙනවා. මේ පූජනීයත්වය නිසාත් එය පරම සත්‍යයක් කියා සමාජ ගත වන මතය නිසාත් ආගමකට නිවැරදි කිරීම් කරන්න, යාවත්කාලින කරන්න බැහැ. ප්රෝතෙස්තන්තකරණය වැනි ආගමක සංස්ථා පද්ධතිය වෙනස් කිරීමක් වගේ කලාට එහි මූලික හරය වෙනස් නොවන්නේ ඒකයි. අනික ආගම හිතට ඇතුළු වන්නේ විචාර හැකියාව අඩු ලාබාල වියේදී. බොහෝ දෙනෙක් ආගම තම අම්මා තාත්තා වගේ සලකනවා. "ඔබේ පියා ඔය උදේ හවා වඳින මිනිහා නොවේ" කියන අවලං කතාවට ප්‍රතිචාර දක්වන ආකාරයට තමයි ආගමට එරෙහි විවේචන දිහා බලන්නේ. මෙය අතිශයින් ම සාමාන්‍ය මිනිස් ගතියක් වුනාට ඒ හිත් නිදහස් නැහැ.
දර්ශනයත් මේ ආකාරයටම කේන්ද්‍රීය දැනුමක්. කොටින්ම ආගම හා දර්ශනය එකට හා වුනු ගංගා දෙකක් වගේ. හරි පැහැදිලි වෙන් වීමක් නැහැ. හැබැයි දර්ශනය ආගමට වඩා තරමක් නිදහස්. ඒ වගේම දර්ශනයක් දේශනා කරන්නා එය පරම සත්‍යයක් කියා කියන්නේ නැහැ. තමන් කිසිවක් නොදන්නා බව කී සොක්‍රටීස් අද ලොව පිළිගත් මහා දාර්ශනිකයෙක්. දර්ශනය පරම සත්‍යයක් නොවන නිසා දාර්ශනිකයින් පෙරහුන් දාර්ශනිකයින්ගේ මත වලට කොටස් එකතු කරනවා. ඒ නිසා යම්කිසි ලෙසකින් වැඩි දියුණු වී යාමක් දර්ශනය තුල තියෙනවා. හැබැයි ගැටලුව වන්නේ කොයි කොටස හරි කියා බාර ගන්නද කොයි කොටස වැරදියි කියා ප්‍රතික්ෂේප කරන්න ද කියන එක. මෙතැනදී දාර්ශනිකයන් කරන්නේ ඔක්කොටම ඉඩ දෙන එක.
දර්ශනයක මේ වැඩි දියුණු වෙන ගතිය පවත්වා ගන්නා නමුත් එහි සියල්ල බාර ගැනීමට ඇති අසම සම නිදහස වෙනුවට යමක් පිලි ගන්නට යම්කිසි ක්‍රමවේදයක් යොදා ගන්නා දැනුම් පද්ධතියක් විද්‍යාව. මේ නිසා විද්‍යාව අවස්තානොචිතව මතයක සත්‍යාසත්යතාවය මනින්න විවිධ ක්‍රමවේදයන් භාවිතා කරනවා.
මේ වෙනුවෙන් විවිධ මිනුම් ගන්නවා. අන්න ඒවා නම් ලෝකය ගැන කරන මනු කියවුම්. හැබැයි ප්‍රශ්නේ තියෙන්නේ මේ මනු කියවුම් වලින් කොහොමද කිසියම් අර්ථයක් ගන්නේ කියලා, ආයිත් පනින්නේ අපේ intuition එක. නැවත අපි මවා ගත් චිත්‍රයකින් එනම් ගෙස් එකකින් මනු කියවුම තේරුම් ගන්නවා. සෑම නිරීක්ෂණයක් ම සිත යට තියෙන අරමුණකින් පෙරිලා එන බව කාල් පොපර් මතු කල අදහසක්. කිසිම අරමුණක් නැතිව නිකම්ම “නිරීක්ෂණය කරන්න” කීවාම පොපර් ගේ සිසුවන් දැන හිටියේ නැහැ මොනවා නිරීක්ෂණය කරන්නද කියා. විශ්වය ගැන මනු කියවුම් තිබ්බට ඒවා තේරුම් ගන්න බැහැ. තේරුම් කරන්නේ මනසින්. විද්‍යාවත් ගෙස් එකක් වන්නේ මෙහෙමයි.
විවිධ අයට සර්ව බලධාරී දෙවියන්ගේ දැනුම [ඒ කියන්නේ පරම සත්‍ය], ලෝකය ගැන අනන්ත වූ සත්‍යාවබෝධය ලැබුනා කියා කියනවා. තවත් අය ඉන්නවා මෙතෙක් දන්නා සෑම පරීක්ෂණයකින් ම තම මතය සමත් කරගත් බැවින් එය සත්‍ය කියා හිතන. කියුමෙන් මේ අය විශ්වයේ මනු කියවන්නන් කියා පෙනුනත් එය වැරදියි. මේ ඔක්කොම පෙර කී ලෙසම intuition එකකින් ක්‍රියාත්මක වන්නන්. ඒ කියන්නේ ලෝකය විශ්වය ගැන මිනිස් මොලයක ඇතිවන මවා ගැනීමක් හෙවත් ගෙස් එකක්.
වෙනත් විදිහකින් කීවොත් මේ සියල්ල විශ්වය කියන කළු පෙට්ටිය විස්තර කරන මොඩලයක් වෙනවා. විද්‍යාව කියන්නේ ඉතාම අඩු නිරවද්‍යතාවයකින් ලොකු ලොකු කුට්ටිවලින් පැහැදිලි කිරීම පටන් ගෙන ක්‍රම ක්‍රමයෙන් ඉතාම කුඩා ඒකක දක්වා නිරවද්‍යතාවය වැඩිවන විදිහට යන ගමනක්. සමහරු හිතනවා කවදා හෝ එය පූර්ණ සත්‍යයක් කරා යාවි කියා. ඒත් තව අය හිතන්නේ අනන්ත වූ විශ්වයක කොයි තරම් කුඩාවට පැහැදිලි කලත් තවත් කුඩා ඒකක තියෙන්න පුළුවන් බවයි. ඒ කියන්නේ විද්‍යාවත් සදාකාලික මොඩලයක් ම බවයි. මෙන්න මෙහෙම විද්‍යාවේ ආකෘතිය ගැන කරන ප්‍රශ්න කිරීම විද්‍යාවේ දර්ශනය ලෙස හඳුන්වන්න පුළුවන්. කැටගරිකලි එය අයිති වනුයේ දර්ශනය කියන ජෙන්රියට විනා විද්‍යාව කියන ජෙන්රියට නොවේ.
කෙසේ වෙතත් මේ කිසිවක් පරම සත්‍ය ලෙස අදහන්නෙක් නිදහස් චින්තකයෙක් නොවේ.
